Tranh minh họa. Nguồn: https://tulieuvankien.dangcongsan.vn

Trước hết phải đánh thắng lòng tà là kẻ thù trong mình

“Tự mình” là một cách tiếp cận sâu sắc, có hàm lượng khoa học cao về văn hóa với ý nghĩa văn hóa có vai trò to lớn tạo khả năng suy xét bản thân. Nhờ văn hóa mà con người tự thể hiện, tự ý thức, tự biết mình là một “công trình” chưa hoàn thiện. Nhận thức và thực hành văn hóa làm cho bản thân mỗi người trở thành một con người đặc biệt nhân bản, lý tính, có óc phê phán, dấn thân một cách đạo lý, chính tâm. Mỗi người tự tìm tòi những ý nghĩa mới mẻ, tạo nên một công trình mới sáng tạo, vượt lên chính bản thân để trở thành một con người “hoàn toàn” như cách nói của Bác Hồ. Với nhận thức đó, “tự mình” được xem xét trên hai phương diện chủ yếu: tự mình gương mẫu làm việc tốt cho mọi người noi theo và mình tự phê bình, có gan thừa nhận khuyết điểm theo lời dạy “Tiên trách kỷ, hậu trách nhân” để cho dân tin, dân phục, dân yêu.

Trong di sản của mình, Bác nhiều lần đề cập tới các mối quan hệ. Trong tác phẩm “Đường cách mệnh” (1927), khi viết về tư cách của người cách mệnh, Bác đề cập tới 3 mối quan hệ: “Tự mình phải, đối người phải, làm việc phải”. Trong “Bài nói chuyện với cán bộ tỉnh Thanh Hóa” (2-1947), Người đề cập 5 mối quan hệ: Mình đối với mình; Đối với đồng chí mình; Đối với công việc; Đối với Nhân dân; Đối với Đoàn thể. Trong bài “Tư cách người công an cách mệnh” (3-1948), Bác đề cập 6 mối quan hệ: Đối với tự mình; Đối với đồng sự; Đối với Chính phủ; Đối với Nhân dân; Đối với công việc; Đối với địch. Trong ba lần, mỗi lần Bác đề cập tới một đối tượng khác nhau. Năm 1927 là người cách mệnh nói chung; năm 1947 là cán bộ; năm 1948 là người công an cách mệnh.

Điều đặc biệt là cả ba trường hợp, dù với các đối tượng khác nhau, Bác luôn đề cập với “tự mình” (tự mình phải, mình đối với mình, đối với tự mình) lên hàng đầu. Xét dưới góc độ phẩm chất, chuẩn mực đạo đức thì đối tượng với Nước, với Dân là hàng đầu, quan trọng nhất. Đó là phẩm chất, chuẩn mực “trung với nước, hiếu với dân” hay ở cách tiếp cận khác là “chí công vô tư” tức đặt quyền lợi chung (Tổ quốc và Nhân dân) lên trên, lên trước lợi ích cá nhân.

Vậy tại sao Bác lại đặt mối quan hệ với “tự mình” lên trước? Đây là hai cách tiếp cận khác nhau, không được lẫn. Với “tự mình” là cách tiếp cận quan hệ đạo đức chứ không phải chuẩn mực đạo đức, còn “trung và hiếu” là cách tiếp cận chuẩn mực đạo đức. Mà nói đến chuẩn mực đạo đức thì phải đặt lợi ích của Tổ quốc và Nhân dân lên trên hết, trước hết. Còn khi bàn về các mối quan hệ thì lại phải xử lý với “tự mình” trước hết; trước hết mình phải xử sự với mình cho tốt thì mới có thể xử sự tốt với các đối tượng khác. Đây là vấn đề thuộc ý thức, tư tưởng liên quan tới “tri kỷ” (biết mình), tự phê bình, đồng thời cũng là câu chuyện nêu gương qua việc làm hằng ngày.

Ở góc độ tự phê bình và sửa chữa khuyết điểm, phải xác định đây là một cuộc đấu tranh chống giặc trong lòng trường kỳ, gian khổ để giải quyết mâu thuẫn giữa hai phe: phe thiện và phe ác ở trong mình. Theo Bác, đấu tranh để phe thiện thắng, thì phe ác phải bại. Nếu không đấu tranh mà để cho phe thiện bại, thì là hỏng. Giặc trong lòng đáng sợ hơn giặc bên ngoài vì nó vô hình, vô ảnh, không dàn thành trận, luôn luôn lẩn lút trong mình ta, phá từ trong phá ra và là đồng minh với giặc bên ngoài. Nó khó thấy, khó biết, nên khó tránh. Bác nhấn mạnh: “Muốn đánh thắng chủ nghĩa đế quốc là kẻ thù trên thế giới, muốn đánh thắng chủ nghĩa thực dân và phong kiến, địa chủ là kẻ thù trong nước thì trước hết phải đánh thắng lòng tà là kẻ thù trong mình. Phải chính tâm tu thân mới có thể “trị quốc bình thiên hạ” (Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, t.8, tr.142). “Chính tâm tu thân” nghĩa là tâm mình phải chín chắn, đứng đắn, trong sáng, tu dưỡng hằng ngày, suốt đời, việc gì cũng phải làm kiểu mẫu. “Trị quốc bình thiên hạ” là làm những việc ích quốc, lợi dân như kháng chiến, kiến quốc, xây dựng chủ nghĩa xã hội, bảo vệ hòa bình thế giới. Muốn cải tạo xã hội thì lòng mình phải cải tạo. Nếu lòng mình không cải tạo thì đừng nói đến cải tạo xã hội. Lòng mình còn tham ô, lãng phí thì cải tạo xã hội sao được. “Tự mình không đánh thắng được khuyết điểm của mình, mà muốn thắng kẻ địch, tự mình không cải tạo được mình, mà muốn cải tạo xã hội, thì thật là vô lý” (Hồ Chí Minh, Toàn tập, Sđd, t.7, tr.82).

Bác Hồ thường dẫn Khổng Tử, Mạnh Từ, Tăng Tử là những nhà tư tưởng lớn, những vị đại hiền, những kiểu mẫu cho chúng ta noi theo. Khổng Tử cho rằng tự mình phải chính trước, phải siêng năng, trong sạch, mới giúp được người khác chính. Mình không liêm, không chính mà muốn người khác liêm, chính là vô lý. Theo tinh thần của Tăng Tử, mỗi ngày phải tự kiểm điểm mấy lần: đối với người có thẳng thắn không? Đối với việc có chuyên cần không? Bác Hồ nhấn mạnh mỗi cán bộ, đảng viên, mỗi ngày phải tự kiểm điểm, tự phê bình, tự sửa chữa như mỗi ngày phải rửa mặt. Được như thế thì trong Đảng sẽ không có bệnh mà Đảng sẽ mạnh khỏe vô cùng.

Tự mình phải nêu gương

Ở góc độ nêu gương, vấn đề “tự mình” hết sức quan trọng, nhiều khi có ý nghĩa quyết định toàn bộ công việc. Nhiều việc làm cụ thể được Bác dẫn ra cho thấy sức mạnh to lớn của nêu gương. Bác nói: “Trong việc cứu nạn đói, mình bảo người ta 10 ngày nhịn ăn một bữa mà chính đến ngày nhịn mình lại cứ chén tỳ tỳ thì nghe sao được. Đáng lý dân nhịn một bữa mình nhịn hai bữa mới phải. Về việc khuyến nông cũng vậy, bảo người ta đào đất trồng ngô, trồng khoai mà lúc người ta làm mình lại ngủ thì sao được. Miệng nói tay phải làm mới được” (Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr.117). Với quan điểm “nói thì dễ, làm thì khó. Nói miệng thì ai cũng nói được, ta phải thực hành. Ta không cần nói nhiều mà phải làm cho thật nhiều, phải thực hành”, Bác nói tự mình phải cần, kiệm, liêm, chính trước đã. Trước hết mình phải làm gương, gắng làm gương trong bộ đội, cơ quan, đặc biệt trước Nhân dân cả ba mặt vật chất, tinh thần và văn hóa với tinh thần “quyết tâm, tín tâm, đồng tâm”. Có như vậy dân mới tin, được lòng dân.

Theo Hồ Chí Minh, tất cả mọi lĩnh vực hoạt động từ đấu tranh cách mạng, kiến thiết đất nước, chỉnh đốn Đảng, xây đạo đức, v.v.. đều cần cán bộ, đảng viên làm gương, nêu gương để cho người khác làm theo. Người nói cán bộ phải thực hành chữ Liêm trước, để làm kiểu mẫu cho dân. Cán bộ thi đua thực hành liêm khiết, thì sẽ gây nên tính liêm khiết trong Nhân dân. Ngược lại cán bộ không thực hành chữ liêm mà lại bất liêm thì không những uy tín cá nhân bị giảm mà mất cả danh dự, thanh danh của Đảng, của dân tộc, làm giảm lòng tin của Nhân dân đối với Đảng, liên quan tới sự tồn vong của Đảng và chế độ.

Mỗi cán bộ, đảng viên, người cách mạng, nhất là người đứng đầu tự mình phải làm tốt các đức như Bác nêu trong tác phẩm Đường cách mệnh: “Cần kiệm. Hòa mà không tư. Cả quyết sửa lỗi mình. Cẩn thận mà không nhút nhát. Hay hỏi. Nhẫn nại (chịu khó). Hay nghiên cứu, xem xét. Vị công vong tư. Không hiếu danh, không kiêu ngạo. Nói thì phải làm. Giữ chủ nghĩa cho vững. Hy sinh. Ít lòng tham muốn về vật chất. Bí mật” (Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.2, tr.280) hay trong 6 điều Bác dạy người công an cách mệnh: “Đối với tự mình: phải cần, kiệm, liêm, chính”, sẽ có tác dụng truyền cảm hứng lớn, lôi cuốn Nhân dân và làm cho công tác tuyên truyền, giáo dục chính trị, tư tưởng có sức sống mãnh liệt, hiệu quả thiết thực. Ngược lại, “nếu miệng thì tuyên truyền, bảo người ta siêng làm, mà tự mình thì ăn trưa, ngủ trễ, bảo người ta tiết kiệm mà tự mình thì xa xỉ, lung tung thì tuyên truyền một trăm năm cũng vô ích” (Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.5, tr.126).

Trong công cuộc đổi mới, Đảng ta kiên định, vận dụng và phát triển sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh, trong đó chú trọng những lời dạy và tấm gương của Bác về sự nêu gương và tự mình tu thân chính tâm. Cơ sở lý luận và thực tiễn của sự vận dụng xuất phát từ lời dạy của Bác: “Vô luận việc gì, đều do người làm ra, và từ nhỏ đến to, từ gần đến xa, đều thế cả” (Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.5, tr.281). Tổng Bí thư Đảng ta cho rằng “xét đến ngọn ngành mọi sự trên đời này cũng đều là vấn đề con người, do con người, vì con người mà ra. Bởi vậy để phòng, chống tham nhũng, tiêu cực có hiệu quả, thì trước tiên mỗi cán bộ chúng ta hãy nêu cao tinh thần trách nhiệm và dũng khí trước Đảng, trước Nhân dân; gương mẫu, đi đầu trong lãnh đạo, chỉ đạo, triển khai thực hiện và chấp hành thật tốt các quy định về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực” (Nguyễn Phú Trọng: Kiên quyết, kiên trì đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, góp phần xây dựng Đảng và Nhà nước ta ngày càng trong sạch, vững mạnh, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2023, tr.51).

Trong nhiều văn kiện của Đảng và phát biểu của người đứng đầu Đảng, quan điểm “cán bộ, đảng viên tự soi, tự sửa” là trở về với những chỉ huấn của Bác. Trước đây cũng như hiện nay, chỉ khi cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu tiên phong, gương mẫu, tự soi, tự sửa, nói đi đôi với làm, nói là làm thì mới lôi cuốn được quần chúng Nhân dân. Mình đối với mình, một mặt phải tu thân chính tâm, để trở thành một con người tử tế, chính ngôi, “đúng vai, thuộc bài”, có tâm, có tầm cho Nhân dân noi theo; mặt khác phải có gan tự phê bình và phê bình, dám nghĩ, dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm, không giấu giếm khuyết điểm, không sợ trách nhiệm. Theo tinh thần lời dạy của Bác, nếu hiện nay một bộ phận cán bộ, đảng viên, trong đó có cả cán bộ diện Trung ương quản lý, đứng đầu còn tham nhũng, tiêu cực, lãng phí, quan liêu, vô trách nhiệm, thiếu trách nhiệm, sợ trách nhiệm thì làm sao cải tạo được xã hội. Muốn có một nước Việt Nam hùng cường, phồn vinh, Nhân dân hạnh phúc, dân giàu, nước mạnh, văn minh thì “cán bộ, đảng viên, trước hết là người lãnh đạo phải biết trọng liêm sỉ, giữ danh dự, biết xấu hổ khi bản thân và người thân có hành vi tham nhũng và tiêu cực” (Nguyễn Phú Trọng: Kiên quyết, kiên trì đấu tranh phòng, chống tham nhũng…, Sđd, tr.136). Quan trọng nhất là chữ “Tâm”, chính tâm tu thân. Tránh tình trạng: “Chân mình còn lấm bê bê/Lại cầm bó đuốc đi rê chân người”; “Thượng bất chính, hạ tắc loạn!”; “Cấp trên ở chẳng chính ngôi/Cho nên ở dưới chúng tôi hỗn hào!” (Nguyễn Phú Trọng: Kiên quyết, kiên trì đấu tranh phòng, chống tham nhũng…, Sđd, tr.136).

Mỗi cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu, đối với tự mình phải xây dựng văn hóa liêm chính, kiệm cần, có bổn phận, trách nhiệm với nước, với dân sẽ được Nhân dân ủng hộ, tin tưởng. Mà có được lòng tin và sự ủng hộ của Nhân dân là có tất cả.

PGS.TS Bùi Đình Phong