50 năm hoạt động nghệ thuật, nhà điêu khắc Diệp Minh Châu đã tập trung trí tuệ, tài ba và tâm huyết cho một đề tài xuyên suốt: Khắc hoạ chân dung Bác Hồ.
Diệp Minh Châu sinh ngày 10 tháng 2 năm 1919 tại làng Nhơn Thạnh, huyện Châu Thành (nay thuộc thị xã Bến Tre) tỉnh Bến Tre. Ngay từ bậc tiểu học, ông đã nổi tiếng vẽ giỏi với biệt danh “Châu vẽ.”
Năm 1940, ông ra Hà Nội thi và đỗ đầu kỳ thi tuyển khoá XIV (1940-1945) vào trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Để có tiền ăn học, ông làm thêm nghề vẽ phông màn cho các gánh hát ở Hà Nội.
Ngay từ bậc tiểu học, ông đã nổi tiếng vẽ giỏi với biệt danh “Châu vẽ.”
Năm 1942, một số tranh chân dung của ông như Trăng thu, Nhớ mong, Hương sắc đã bắt đầu gây được sự chú ý của giới mỹ thuật thủ đô. Lúc bấy giờ, phong trào sinh viên yêu nước phát triển mạnh, ông vừa sáng tác vừa tham gia phong trào truyền bá chữ quốc ngữ, vẽ bìa cho các bản nhạc yêu nước của Lưu Hữu Phước, thiết kế mỹ thuật cho các đêm diễn của Tổng hội sinh viên Hà Nội.
Đầu năm 1945 sau khi tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. ông trở về Bến Tre tổ chức các cuộc triển lãm tại Bến Tre và Mỹ Tho để lấy tiền mua lương thực giúp đồng bào bị đói. Cũng trong thời gian này, ông gia nhập phong trào Thanh niên Tiền phong và tham gia đấu tranh giành chính quyền tại thị xã Bến Tre.
Tháng 9/1945, thực dân Pháp được sự hậu thuẫn của thực dân Anh quay trở lại đánh chiếm Nam Bộ, Diệp Minh Châu tạm gác công việc sáng tác sang một bên để cùng bạn bè tham gia chiến đấu bảo vệ quê hương. Tháng 9 năm 1946, ông chính thức gia nhập Vệ quốc đoàn và được đồng chí Trần Văn Trà (lúc đó đang là Khu trưởng khu 8) cử làm Trưởng ban trừ gian huyện Châu Thành tỉnh Bến Tre kiêm trưởng ban phóng sự mặt trận.
Trên cương vị này, ông có dịp đi theo các đơn vị Vệ quốc đoàn đến nhiều nơi như Gò Công, Mỹ Tho, Sa Đéc, Đồng Tháp Mười…và cây cọ vẽ của ông lại có dịp ghi lại những cảnh chiến đấu, lao động sản xuất của quân và dân khu 8 như: Phong cảnh Đồng Tháp, Lớp học bình dân trong lán ven rừng, Qua rừng lá, Du kích qua làng, Chiến sĩ rẽ lau…
Tháng 9/1947, từ chiến khu Đồng Tháp Mười, Diệp Minh Châu đã trích máu ở cánh tay mình, dùng đầu ngón tay vẽ bức tranh Hồ Chủ tịch và các cháu thiếu nhi Bắc Trung Nam
Đặc biệt, tháng 9/1947, từ chiến khu Đồng Tháp Mười, Diệp Minh Châu đã trích máu ở cánh tay mình, dùng đầu ngón tay vẽ bức tranh Hồ Chủ tịch và các cháu thiếu nhi Bắc Trung Nam (bức tranh vẽ Bác Hồ cùng ba em bé Bắc-Trung-Nam chụm đầu bên chòm râu của Bác) rồi gửi ra tặng Bác cùng với bức thư bày tỏ lòng mình “…con trân trọng gửi bức hoạ bằng máu của con đây lên Cha già để tỏ lòng biết ơn Cha đã giải phóng cho nghệ thuật của con, để tạo cho thể xác và linh hồn con thành lợi khí đấu tranh cho cuộc cách mạng giải phóng dân tộc.”
Bác Hồ xem tranh vẽ bằng máu của Diệp Minh Châu do đồng chí Trần Văn Trà đem từ Nam Bộ ra Việt Bắc năm 1949. (Ảnh tư liệu)
Năm 1949, Bác Hồ đã chụp ảnh cùng bức hoạ và gửi đồng chí Lê Đức Thọ mang bức ảnh vào cho Diệp Minh Châu.
Trong những ký họa vẽ ngay trên trận địa còn vương khói súng, có bức họa Chiến sĩ Lê Hồng Sơn hy sinh trong lúc xung phong (1947) được ông vẽ ngay tại Vàm Nước Trong (huyện Mỏ Cày) bằng chính máu của người chiến sỹ ấy. (Bức tranh hiện nay đang được lưu giữ tại Bảo tàng quân đội).
Bức họa Chiến sĩ Lê Hồng Sơn hy sinh trong lúc xung phong (1947) được ông vẽ ngay tại Vàm Nước Trong (huyện Mỏ Cày) bằng chính máu của người chiến sỹ ấy.
Năm 1949, ông chuyển về công tác tại Ủy ban Văn hóa kháng chiến Nam Bộ đóng tại khu 9. Giữa năm 1950, ông ra Việt Bắc nhận nhiệm vụ mới. Tại đây, ông được may mắn sống gần Bác, nghiên cứu và vẽ về Bác, ông đã đem hết tâm sức, tình cảm trân trọng kính yêu để tìm tòi thể hiện hình tượng Bác. Hàng loạt tranh ra đời như Bố cục nhà Bác trên đồi (tranh lụa-1951), Bác làm việc ở nhà sàn Việt Bắc (tranh sơn dầu-1951), Bác câu cá bên bờ suối (tranh sơn dầu-1951), Ánh nắng trưa trước sân nhà Bác (tranh sơn dầu-1951).
Năm 1952, rời chiến khu Việt Bắc, ông sang học điêu khắc ở Viện Hàn lâm Mỹ thuật Tiệp Khắc.
Họa sĩ – Nhà điêu khắc Diệp Minh Châu.
Năm 1956, ông về làm giảng viên trường Mỹ thuật Việt Nam cho đến ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng. Dù sống và làm việc ở nước ngoài, hay trên đất Bắc, ông luôn hướng về Tổ quốc, hướng về miền Nam thân yêu. Ông đã sáng tác hàng loạt tác phẩm phản ánh cuộc chiến đấu kiên cường bất khuất của quê hương như: Võ Thị Sáu trước quân thù, Lòng người miền Nam, Căm thù Phú Lợi, Miền Nam bất khuất, Miền Nam thành đồng, Người mẹ miền Nam…
Vượt lên tất cả vẫn là những tượng đài ông thể hiện về Bác, ông đã làm rất nhiều tượng Bác: tượng tròn thạch cao “Bác Hồ bên suối Lênin,” tượng đồng “Bác Hồ với thiếu nhi”… Năm 1969, Bác mất, ông đã vừa khóc vừa làm suốt ngày đêm một tượng Bác lớn trong phòng của mình.
Sau năm 1975, Diệp Minh Châu trở về sống tại Thành phố Hồ Chí Minh. Mặc dù tuổi đã cao, ông vẫn miệt mài sáng tác và dành thời gian để đào tạo, dìu dắt thế hệ trẻ.
Diệp Minh Châu là nhà điêu khắc thuộc thế hệ đầu tiên của nền điêu khắc cách mạng, nền điêu khắc hiện đại Việt Nam. Ông là nhà điêu khắc duy nhất được Đảng và Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 (10-9-1996) cho cụm tác phẩm: Tranh Hồ Chủ tịch và các cháu thiếu nhi BắcTrung Nam (vẽ bằng máu trên lụa-1947); Hương sen (tượng tròn-1957); Tượng Võ Thị Sáu trước quân thù (1958); Bác Hồ bên suối Lênin (1980); Bác Hồ với thiếu nhi (tượng đồng-1993)./.
